Trasa turystyczna: miejsca pamięci związane z martyrologią i walką.
Cmentarze wojskowe
Na terenie Chełma i w bezpośrednim sąsiedztwie miasta znajduje się kilka cmentarzy wojskowych. Najstarszy usytuowany jest przy ul. I Pułku Szwoleżerów, na północnym stoku Górki Chełmskiej. Obok mogił z I wojny światowej oraz polskich żołnierzy z 1939 r., znajdują się na nim groby żołnierzy radzieckich, którzy zginęli w 1944 r. w czasie zdobywania Chełma. Cmentarz Wojskowy i Wojenny z I i II Wojny Światowej znajduje się w Pokrówce,gm.Chełm, powiat chełmski. W oddzielnych kwaterach usytuowano tutaj mogiły żołnierzy austriackich, rosyjskich i niemieckich z I wojny światowej oraz żołnierzy polskich z okresu międzywojennego i II wojny światowej. Do 2000 r. znajdowały się również groby żołnierzy niemieckich z ostatniej wojny, które zostały ekshumowane i przeniesione na cmentarz wojenny pod Puławami.
Cmentarze jeńców wojennych
Na terenie miasta znajdują się również cmentarze jeńców wojennych, zmarłych i zamordowanych w chełmskim obozie Stalag 319. Pierwszy tego rodzaju obiekt znajduje się przy ul. Okszowskiej, w miejscu usytuowania Stalagu 319 A . Spoczywają tutaj prochy żołnierzy belgijskich, francuskich, brytyjskich, włoskich, rosyjskich., a także partyzantów polskich. Z powodu trudnych warunków bytowych oraz w wyniku planowej eksterminacji w obozie zginęło ok. 90 tys. jeńców. Na środku cmentarza stoi kamienny pomnik, do którego prowadzi obsadzona krzewami alejka. Całość ogrodzona jest murkiem z żelazną furtą i obsadzona drzewami. Pomnik ustawiony w 1962 r. wykonano z masywnych kamiennych bloków i umieszczono granitową tablicę z inskrypcją. Drugi cmentarz znajduje się przy ul. Wojsławickiej na skraju lasu Borek i kryje prochy jeńców Stalagu 319 B. W latach 60-tych cmentarz otoczono murem, a w 1985 r. powstał monumentalny pomnik. W 1988 r. została umieszczona tablica poświęcona zamordowanym żołnierzom włoskim.
Miejsca masowych egzekucji
Z dramatycznymi wydarzeniami II wojny światowej związane są również miejsca masowych egzekucji. Jednym z nich jest tzw. „Targowica”, położona przy murze cmentarza parafialnego przy ul. Armii Krajowej. W trakcie dwóch egzekucji w 1944 r. rozstrzelano tutaj ok. 40 osób związanych z polskim podziemiem. Kolejne miejsce egzekucji znajdowało się w lesie Borek, gdzie mordowano więźniów z chełmskiego więzienia, jeńców (m. in. ok. 2 tysięcy żołnierzy włoskich) oraz Żydów. W 1943 r. w lesie zainstalowano prowizoryczne krematorium do palenia zwłok. W 1984 r. na miejscu straceń w Borku odsłonięto pomnik poświęcony ofiarom. Miejscem podobnych wydarzeń była również Kumowa Dolina, las leżący na zachód od Chełma, nieopodal drogi do Rejowca. Od 1940 r. Niemcy rozstrzeliwali tutaj więźniów i jeńców, m. in. w ramach Akcji A-B. W 1963 r. został odsłonięty pomnik z nazwiskami ofiar.
Chełmskie cmentarze
Szczególnym świadectwem bogatej historii miasta jest cmentarz parafialny przy ul. Lwowskiej, erygowany na zlecenie władz austriackich 31 sierpnia 1802 r. na gruntach szpitala unickiego, leżących na obrzeżach ówczesnego miasta. Decyzja wynikała z zaleceń higienicznych, przewidujących likwidację dotychczasowych cmentarzy przykościelnych i przeniesienie miejsca pochówków poza granice miasta. Początkowo cmentarz obejmował przestrzeń, której centralnym punktem była istniejąca do dzisiaj Kaplica Bielskich, powstała zresztą na początku XIX w. jako jeden z pierwszych obiektów cmentarnych. Fundatorem kaplicy był właściciel majątku Uher Ignacy Bielski. Obecnie ta klasycystyczna budowla pełni rolę mauzoleum żołnierzy i ofiar II wojny światowej. Pierwotny cmentarz podzielny był na część katolicką i unicką. Po likwidacji kościoła greckokatolickiego, miejsce unitów zajęli prawosławni. Poszerzono również cmentarz w kierunku południowym. W tym celu w 1887 r. zakupiono od Józefa Skibińskiego i Karola Radziszewskiego grunt, którego centralnym punktem jest obecnie Kaplica Zajdlerów. Fundatorem obiektu był znany chełmski notariusz Władysław Zajdler. We wzniesionej w 1908 r. w stylu neogotyckim kaplicy miejsce spoczynku znalazł między innymi syn fundatora, noszący również imię Władysław, nauczyciel gimnazjalny i działacz społeczny (pełnił funkcję burmistrza i prezesa rady miejskiej w Chełmie). Ponadto obiekt ma bardzo ciekawy wystrój utrzymany w jednolitym neogotyckim stylu. Obok dwóch kaplic na cmentarzu parafialnym znajduje się szereg cennych nagrobków, z których najstarsze pochodzą z pierwszej połowy XIX w. Kryją prochy właścicieli ziemskich z okolic Chełma, księży, przemysłowców, żołnierzy oraz miejscowej inteligencji. Szczególnie cenne zostały poddane w ostatnich latach konserwacji z inicjatywy Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, które corocznie organizuje kwesty w tym celu. Jeden z najstarszych zachowanych nagrobków pochodzi z 1832 r. i kryje prochy Sebastiana Czaplica. Inne XIX-wieczne pomniki należą do: płk. Tadeusza Zawistowskiego (1855), prałata Antoniego Hryniewieckiego (1855), Karoliny z Zawadzkich Lechnickiej (1880). Szczególną uwagę zwraca wyniosły kamienny krzyż z wykutym na nim herbem Trzaska, stojący na grobie Henryki z Górskich Niemirowskiej, dziedziczki Nowosiółek (1841). Obok znajduje się mogiła powstańców 1863 r., kryjąca prawdopodobnie prochy poległych w bitwie stoczonej 5 VIII 1863 r. pod Depułtyczami. W centralnej części cmentarza znajduje się duża kwatera polskich żołnierzy poległych w latach 1919-20. Wśród nagrobków z okresu II wojny światowej uwagę zwraca mogiła por. Zbigniewa Adama Twardego pseudonim „Trzask”, cichociemnego i dowódcy batalionu 27 Wołyńskiej Dywizji AK.
Drugim szczególnie cennym obiektem jest cmentarz żydowski, usytuowany na rogu ul. Starościńskiej i ul. Kolejowej, którego historia sięga późnego średniowiecza. Badacz dziejów Żydów chełmskich dr Szymon Milner penetrując cmentarz na początku XX w. stwierdził, że najstarszy częściowo zachowany nagrobek pochodził z 1442 r. W okresie II wojny światowej obiekt został zniszczony przez Niemców. Nagrobki wykorzystywano do budowy dróg. Obecnie cmentarz obejmuje obszar ok. 2 ha i zachowało się na nim 80 nagrobków (ostatni pochówek miał miejsce w 1951 r.). W latach 1994-96 przeprowadzono częściową rekonstrukcję obiektu. Uczestniczyły w niej organizacje Żydów chełmskich z Izraela, USA, Kanady i RPA. Cmentarz został ogrodzony (ogrodzenie sfinansowała Fundacja Nissenbaumów), a w centrum umieszczono symboliczny pomnik poświęcony żydowskim mieszkańcom Chełma. Na obszarze cmentarza potomkowie chełmskich Żydów ufundowali również kilkadziesiąt symbolicznych nagrobków.
Z innych tego rodzaju obiektów warto wymienić pozostałości cmentarza prawosławnego, leżącego w północnej części górki chełmskiej, który został utworzony w drugiej połowie XIX w. dla urzędników i inteligencji rosyjskiej. Obiekt wykorzystywała również społeczność ukraińska w okresie II wojny światowej. Znajduje się tutaj mi. in. nagrobek inż. Filipa Pilipczuka, premiera Ukraińskiej Republiki Ludowej. Ponadto przy drodze do Rejowca znajduje się powstały w okresie międzywojennym cmentarz polskokatolicki, a przy ul. Ignacego Mościckiego utworzony w latach 60-tych olbrzymi cmentarz komunalny.