
Osiedle ”Dyrekcja”
2024-02-19
Mapa lokalizacji zabytków
2024-02-19Pod koniec XIX w. dzięki intensywnym przemianom gospodarczo-demograficznym Chełm wydatnie zmienił swój kształt. Szczególne znaczenie miało doprowadzenie do miasta linii kolejowej w 1877 r. Bezpośrednią konsekwencją tych przemian było umieszczenie w mieście blisko pięciotysięcznego garnizonu wojskowego. Na potrzeby tych znacznych sił na zachód od centrum wzdłuż traktu lubelskiego powstały liczne zabudowania wojskowe, na które składały się głównie budynki koszarowe. Powstały również dwa obiekty sakralne, jeden przy obecnej ul. Koszarowej oraz drugi na rogu Lubelskiej i Trubakowskiej. Były to cerkwie garnizonowe, wykorzystywane przez stacjonujące w Chełmie formacje, 65 Moskiewski Pułk Piechoty oraz 66 Butyrski Pułk Piechoty. W pierwszej pw. św. Trójcy, powstałej pod koniec XIX w., w okresie międzywojennym funkcjonowało Kino „Strzelec”, zarządzane przez 7 Pułk Piechoty Legionów. Po II wojnie światowej początkowo obiekt był wykorzystywany jako magazyn. W 1980 r. podjęto decyzję o przekazaniu budynku parafii św. Kazimierza. Po przebudowie dawna cerkiew stała się kolejną świątynią katolicką. Losy drugiego obiektu potoczyły się inaczej. Cerkiew pw. świętych Aleksieja, Piotra, Iona i Filipa, wybudowana w latach 1901-1908 z okazji wizyty cara Mikołaja II, została w okresie międzywojennym zburzona z powodu złego stanu technicznego.
Na północ od zabudowań garnizonu chełmskiego i ul. Lubelskiej (w tej części ulica w czasach carskich nosiła nazwę Moskiewska) rozciągał się tzw. Wygon miejski, od średniowiecza przeznaczony na pastwiska. W XIX w. w tym rejonie powstały pierwsze obiekty wojskowe (stajnie i maneż) dla przebywających czasowo w mieście formacji kawaleryjskich. Po podjęciu decyzji o powołaniu guberni chełmskiej, właśnie ten rejon wybrano na lokalizację reprezentacyjnej dzielnicy gubernialnej. Po załatwieniu odpowiednich formalności, związanych z przekazaniem terenów przez miasto, przystąpiono do rozplanowania nowej dzielnicy. Zachowane materiały archiwalne pozwalają na ustalenie jej kształtu. Główną arterią komunikacyjną miała być dzisiejsza ulica Szpitalna, która miała powstać na bazie drogi gruntowej, prowadzącej do cegielni Horodyszcze. W miejscu, gdzie obecnie znajduje się nowy pawilon szpitala, zaprojektowano rozległy plac, w którego centrum miał zostać wzniesiony sobór prawosławny. Wokół placu rozmieszczono budynki publiczne, po stronie wschodniej Sąd Okręgowy, Sąd Pokoju, Izbę Skarbową, Gimnazjum Żeńskie, Oddział Włościańskiego Banku Ziemskiego, Urząd Akcyzowy oraz czteroletnią szkołą miejską, a od strony zachodniej Urząd Gubernialny oraz Kantor Pocztowo-Telegraficzny. Od strony północnej przewidziano tylko jeden budynek, ale szczególny. Tutaj miał znajdować się pałac gubernatora, najbardziej reprezentacyjny obiekt dzielnicy, który miał być otoczony dosyć obszernym parkiem. Do realizacji zamierzenia przystąpiono w 1914 r. Ostatecznie szybki wybuch I wojny światowej uniemożliwił dokończenie rozpoczętych prac. Jedynie kilka budynków (pałac gubernatora i urząd gubernialny) doprowadzono do stanu surowego. W przypadku innych obiektów powstały zaledwie fundamenty. W okresie międzywojennym część nieukończonych budynków rozebrano, wykorzystując surowiec między innymi do budowy magistratu. Władze miejskie próbowały nawet uzyskać zgodę od PKP na ułożenie kolejki wąskotorowej do transportu gruzu. Pod koniec lat 20-tych dwa gmachy w najlepszym stanie postanowiono przeznaczyć na Wojewódzki Szpital Psychiatryczny. Po przeprowadzeniu niezbędnych prac, taka placówka rozpoczęła funkcjonowanie. Na początku II wojny światowej władze niemieckie zlikwidowały szpital, a wszystkich pacjentów i personel rozstrzelano. Na terenie szpitalnym znajduje się mogiła zamordowanych. Po II wojnie światowej budynek urzędu gubernialnego przejął szpital chełmski, a w pałacu gubernatora znalazł lokum funkcjonujący do dzisiaj Zespół Szkół Medycznych.
Kolejny niezwykle ciekawy obiekt znajduje się w północnej części Chełma, na terenie dawnej osady podmiejskiej Bieławin. Nieopodal przepływającej tutaj Uherki bieleją pozostałości wieży z przełomu XIII i XIV w. Pierwotnie na tym terenie znajdowała się wczesnośredniowieczna osada Zasłupie. Niektórzy historycy przypuszczają, że osada była zalążkowym miastem, które zostało opuszczone po podniesieniu poziomu Uherki. W następnych wiekach funkcjonowała w tym miejscu rozległa osada, której centralnym punktem była wieża obronna, którą prawdopodobnie ufundował wnuk księcia Daniela Jerzy I. Obiekt powstał na planie kwadratu o wymiarach 12,40 na 11,80 m i posiadał wysokość 21 m (składał się prawdopodobnie z pięciu kondygnacji). Zbudowany był z kamieni wapiennych o nieregularnych kształtach. Grubość ścian dochodziła do 1,60 m. Do 1944 r. zachowana była północna ściana wieży. Niestety wycofujące się oddziały niemieckie wysadziły budowlę. Obecnie zachowane pozostałości wieży sięgają nieco powyżej partii fundamentowych (do 2,70 m). Mimo stanu zachowania obiekt należy do najcenniejszych pozostałości po bogatej przeszłości Chełma i okolic.
Ruch budowlany z końca XIX w. zaznaczył się również we wschodniej części miasta. W rejonie ul. Hrubieszowskiej, tuż przy podmiejskim lesie Borek, powstał kolejny kompleks zabudowań wojskowych, w tym przypadku związany z rosyjskim szpitalem garnizonowym. Obok powstałych ok. 1892 r. budynków szpitalnych, władze rosyjskie wybudowały również kaplicę prawosławną, która obecnie po przebudowie pełni rolę kościoła parafialnego pw. Miłosierdzia Bożego. Po odzyskaniu niepodległości obiekt został przejęty przez Wojsko Polskie i przekształcony w I Okręgowy Szpital Wojskowy (główny szpital Okręgu Lubelskiego). Po II wojnie światowej funkcjonowała w budynkach Wojskowa Składnica Sanitarna, a obecnie Centrum Usługowo-Handlowe „Exbud-Wschód”. W tym samym czasie również przy ul. Hrubieszowskiej (Nr 54) powstały zabudowania Szpitala Miejskiego Św. Mikołaja, najstarszej i obecnie nieistniejącej placówki tego rodzaju w Chełmie.