Śladami Żydów chełmskich „Cały świat to jeden wielki Chełm”

13,K

PROPOZYCJA:
Trasa turystyczna
Śladami Żydów Chełmskich 
„CAŁY ŚWIAT TO JEDEN WIELKI  CHEŁM”

Żydzi od średniowiecza osiedlali się na obszarze ziemi chełmskiej. Głównym miejscem ich zamieszkiwania był Chełm. Pierwsze wzmianki o ludności żydowskiej w stolicy regionu pochodzą z 1442 r. W XV w. powstała chełmska gmina żydowska, kierowana przez tak wybitnych rabinów, jak: Juda Aaron, Elijah ben Juda Aaron znany jako Elijah Baal Szem, Szmul Elizer bar Juda, Elizer perles i Icchak bar Szmul Halevi. W kolejnych stuleciach liczba ludności żydowskiej systematycznie rosła, osiągając z czasem poziom 50% ogólnej liczby mieszkańców miasta. Osadnictwo żydowskie rozwijało się również w osadach ziemi chełmskiej, szczególnie w lokalnych ośrodkach miejskich, takich jak: Sawin, Dorohusk, Wojsławice, Świerże, Dubienka, Rejowiec i Siedliszcze.

Żydzi zajmowali się przede wszystkim handlem i rzemiosłem, często dominując w wielu branżach. Na potrzeby ludności żydowskiej powstawały liczne bożnice, domy modlitwy i szkoły. W XIX w. wraz z rozwojem demograficznym ziemi chełmskiej, rosła również liczba Żydów, zarówno w Chełmie, jak i w powiecie. Według danych z 1913 r. w powiecie chełmskim zamieszkiwało ponad 25 tysięcy Żydów, co dawało 12% ogólnej liczby mieszkańców. Największym skupiskiem ludności żydowskiej pozostał Chełm, gdzie mieszkało ponad 12 tysięcy Żydów. Procentowo osoby pochodzenia żydowskiego w różnych okresach stanowiły od 50 do 75% mieszkańców miasta. Na podobnym poziomie liczba ludności utrzymała się w okresie międzywojennym. Obok najliczniejszej gminy żydowskiej w Chełmie, w którym w momencie wybuchu II wojny światowej w mieście mieszkało 17 tysięcy Żydów (drugi po Lublinie pod tym względem ośrodek miejski Lubelszczyzny), działały gminy w Wojsławicach, Siedliszczu, Rejowcu i Sawinie. Społeczność żydowska była niezwykle aktywna. Obok działalności gospodarczej Żydzi tworzyli liczne organizacje społeczne i polityczne. W Chełmie wydawano czasopisma żydowskie oraz działało wiele instytucji kulturalnych. II wojna światowa przyniosła prawie całkowitą zagładę ludności żydowskiej na terenie ziemi chełmskiej, która w większości została zamordowana w hitlerowskim obozie zagłady w Sobiborze. Obecnie po Żydach chełmskich pozostały tylko nieliczne materialne ślady. Są to przede wszystkim pozostałości cmentarzy oraz nieliczne budowle.

Sławni Żydzi chełmscy

ARON ELIASZ BEN JEHUDA (ELIASZ BAAL-SZEM ) – rabin i kabalista urodzony w 1550 r., syn rabina Jehudy Arona. Dzięki sławie nazwany Mistrzem lub Władcą Boskiego Imienia. Autor opowieści o stworzeniu Golema, zapisanej w pierwszej połowie XVIII w. przez jego potomka Jakuba Emdena, rabina w wielu miejscowościach Polski i Niemiec. Ok. 1700 r. miał Jakubowi opowiedzieć tę historię jego ojciec Cwi Hirsz ben Jakob Aszkenazi. Eliasz Baal-Szem został pochowany w Chełmie w grobie pozbawionym (według jego życzenia) nagrobka.

ARON JEHUDA – słynny rabin chełmski, zarządzający kolejno Lublinem, Chełmem i Bełżcem. W 1520 r. król Zygmunt Stary mianował go poborcą podatków okręgu chełmskiego, a w 1522 r. został naczelnym rabinem gmin żydowskich w okręgach: lubelskim, chełmskimi bełskim. W dokumentach królewskim określany mianem „doctor legis mosaicae”.

EDELS SAMUEL ELIEZER BEN JUDAH – urodzony w 1555 r. w Poznaniu organizator nauczyciel i rabin. Kierował jesziwą (wyższą szkołą talmudyczną) w Poznaniu i Lublinie. W latach 1610-1614 rabin Chełma. Zmarł jako rabin Ostroga na Wołyniu.

EFRAIM BEN JOSEF – urodził się ok. 1572 r. w Chełmie, gdzie spędził całe życie, zajmując się nauką i pisarstwem. Napisał między innymi dzieło pod tytułem: „Sefer Bakoszaroth” wydane w Krakowie 1608 r., które zawiera pieśni i litanię na sobotę i święta, oraz elegie ((kinoth)) i modlitwy ((tefiloth). Nigdy nie był rabinem i żadnych obowiązków gminnych nie pełnił, pragnąc żyć spokojnie i oddając się tylko pracom naukowym.

MONDSZAJN SZYMON – żyjący w latach 1888-1979 wybitny malarz, studiujący w Warszawie i Krakowie. Od 1912 r. mieszkał na stałe w Paryżu i związał się z kręgami francuskiego modernizmu. W swojej bogatej twórczości nawiązywał do symbolizmu i ekspresjonizmu. Prezentował swoje malarstwo na licznych wystawach we Francji i USA.

HAENDEL IDA – wybitna skrzypaczka urodzona w 1925 r. w Chełmie. W 1933 r. ukończyła ze złotym medalem Konserwatorium w Warszawie. Zdobywczyni nagrody im. B. Hubermana (1934) oraz laureatka I Międzynarodowego Konkursu Skrzypcowego im. H. Wieniawskiego (1935). W 1938 r. zamieszkała w Wielkiej Brytanii, a następnie w Kanadzie. Ma na swoim koncie liczne koncerty w Ameryce i Europie. Nagrała również szereg płyt dla wielu wytwórni fonograficznych.

HAR ISRAEL – wybitny poeta izraelski urodzony w Chełmie w 1932 r. Debiutował w 1962 r. Zbiór jego wierszy pod tytułem „The End of Darkness and Bread” został uznany za najlepsza książkę poetycką w 1994r.

MILNER SZYMON dr – żyjący w latach 1883-1953 historyk i działacz syjonistyczny. W latach 1910-1911 pełnił funkcję redaktora naczelnego żydowskiego pisma „Unser Leben”, wydawanego w Warszawie. W okresie międzywojennym dyrektor Muzeum Benedykta Spinozy w Hadze oraz propagator postaci tego wybitnego filozofa. Autor książki „Twarz Benedykta Spinozy”, wydanej w 1946 r. w Nowym Jorku oraz licznych artykułów, poświęconych filozofii i historii malarstwa.

ZYGIELBOJM SZMUL (ARTUR) MORDECHAJ – urodzony w 1895r. w Borowicy nad Wieprzem wybitny działacz „Bundu”, żydowskiej partii socjalistycznej. Działacz struktur tej partii w Chełmie i członek Rady Miejskiej Chełma w 1919 r. W następnych latach działał na terenie Warszawy i Łodzi. Po wybuchu II wojny światowej przedostał się do Wielkiej Brytanii, gdzie został przedstawicielem „Bundu” w polskiej Radzie Narodowej. 12 maja 1943 r. popełnił samobójstwo, chcąc zaprotestować wobec obojętności świata na zagładę Żydów.

Obiekty żydowskie w Chełmie 

• Synagoga na rogu Kopernika i Krzywej, wybudowana w latach 1912-1914 obok starej synagogi, istniejącej do II wojny światowej na rogu Krzywej i Szkolnej. Spełniała rolę domu modlitwy, czyli tzw. synagogi małej (bet-hamidrasz). Częściowo spalona w okresie II wojny światowej, została odbudowana w 1955 r. przez Naczelną Organizację Techniczną. Obok synagogi przy ul. Kopernika znajduje się dom rabina, wybudowany ok. 1914 r., wykorzystywany obecnie jako budynek mieszkalny.
• Cmentarz żydowski usytuowany na rogu Starościńskiej i Kolejowej, którego początki sięgają późnego średniowiecza. Dr Szymon Milner penetrując cmentarz na początku XX w. stwierdził, że najstarszy częściowo zachowany nagrobek pochodził z 1442 r. W okresie II wojny światowej był wykorzystywany przez Niemców na pochówki ofiar zbiorowych egzekucji Władze niemieckie dokonały również zniszczenia cmentarza, wykorzystując nagrobki do budowy dróg. Obecnie obiekt obejmuje obszar ok. 2 ha . Zachowało na nim 80 nagrobków (ostatni pochówek miał miejsce w 1951 r.). W latach 1994-96 przeprowadzono częściową rekonstrukcję obiektu. Uczestniczyły w niej organizacje Żydów chełmskich z Izraela, USA, Kanady i RPA. Cmentarz został ogrodzony (ogrodzenie sfinansowała Fundacja Nissenbaumów), a w centrum umieszczono symboliczny pomnik poświęcony żydowskim mieszkańcom Chełma. Umieszczono również kilkadziesiąt symbolicznych nagrobków, ufundowanych przez potomków chełmskich Żydów.
• Kamienica Lewinsztajnów przy ul. Lubelskiej 8, powstała w 1893 r. według projektu Aleksandra Sokołowa. W okresie międzywojennym miał w niej siedzibę popularny żydowski Klub Szachowy.
• Kamienica Bronfeldów przy ul. Lubelskiej 10, powstała w 2 połowie XIX w. Od 1899 r. funkcjonowała w niej znana drukarnia Majera Josefa Bronfelda oraz „Księgarnia, Skład Materiałów Piśmiennych oraz Zakład Stempli Kauczukowych „Kultura”. W drukarni wydawano w latach 1933-1939 miesięcznik literacki „Kamena”, w którym publikował m. in. Bruno Schulz.
• Kamienica Kupferów przy ul. Lubelskiej 27, powstała w 1890 r. według projektu Juliana Cieszkowskiego jako hotel. W okresie międzywojennym znajdowała się w niej siedziba Żydowskiej Socjalno-Demokratycznej Partii Robotniczej Poale Syjon (Robotnicy Syjonu) oraz związanego z tą partią Towarzystwa Kursów Wieczorowych. Funkcjonowało w niej także szereg sklepów i warsztatów rzemieślniczych.
• Kamienica przy ul. Lubelskiej 30, powstała w 1910 r., prawdopodobnie według projektu M. Adlera, z oficyną dobudowana w latach 30-tych. W okresie międzywojennym znajdował się w niej popularny hotel „Wiktoria” Berka Lewinsztajna.
• Kamienica znanych przemysłowców Ledermanów przy ul. Lubelskiej 70, powstała na przełomie XIX i XX wieku. W okresie międzywojennym mieściła szereg sklepów i instytucji (m. in. Bibliotekę im. I.L. Pereca).
• Kamienica przy ul. Pijarskiej 5, powstała pod koniec XIX w. W okresie międzywojennym mieściła się w niej Biblioteka im. Icchaka Lejbusza Pereca, znanego pisarza żydowskiego z Zamościa. Obok gromadzenia książek i udostępniania czasopism była miejscem, w którym organizowano szereg imprez kulturalnych i oświatowych. Z czasem została przeniesiona do kamienicy Ledermanów przy ul. Lubelskiej 70.
• Zabytkowy kiosk z początków XX w. na dawnym rynku staromiejskim (obecnie plac Dr Edwarda Łuczkowskiego), własność żydowskiego kupca Majera Dobkowskiego.

Obiekty żydowskie w okolicach Chełma:

Wojsławice

• Synagoga murowana, powstała ok. 1890-1894 r. Remontowana w 1927 i w latach 80-tych. Obecnie wykorzystywana przez bibliotekę gminną.
• Pozostałości cmentarza przy ul. Grabowieckiej o powierzchni 0,62 ha z fragmentami nagrobków.

Sawin

• Pozostałości cmentarza założonego w 1921 r. o powierzchni 0,2 ha . Zachowały się jedynie fragmenty nagrobków. Obiekt jest ogrodzony i w centrum umieszczono kamień z tablicą z napisem w języku hebrajskim i języku polskim – „Pamięci Żydów Sawina pochowanych w tym świętym miejscu i zamordowanych przez hitlerowców w latach 1939- 1944” .

Pozostałości cmentarzy w:

• Dorohusku o powierzchni 0,5 ha .
• Dubience
• Rejowcu przy ul. Kolejowej o powierzchni 1,44 ha .
• Siedliszczu z XVII w. o powierzchni 0,93 ha .
• Świerżach powierzchni 0,36 ha z fragmentami nagrobków.

Sobibór

• Teren dawnego hitlerowskiego obozu zagłady, funkcjonującego od marca 1942 do października 1943 r. Likwidacja obozu nastąpiła po udanym powstaniu 14 października 1943 r. i ucieczce więźniów. W Sobiborze zginęło 250 tysięcy Żydów, przede wszystkim z Polski, Rosji, Niemiec i Holandii. Miejsce kaźni upamiętniają tablice, monumentalny pomnik oraz kopiec ziemny z prochami ofiar. W 1993 r. otwarte zostało Muzeum Byłego Obozu Zagłady w Sobiborze (filia Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie). Stworzono również „Aleję Pamięci Ofiar Sobiboru” oraz ścieżkę edukacyjną, prowadzącą przez teren obozu.

Włodawa

– miejscowość położona około 40 km od Chełma i 7km od Sobiboru. Znajduje się tutaj unikalny w Polsce zespół synagogalny po byłej żydowskiej gminie wyznaniowej. Zespół tworzą: Wielka Synagoga, Mała Synagoga i Dom Pokahalny

• Wielka Synagoga jest jednym z najcenniejszych zabytków sakralnej architektury żydowskiej w Polsce. Wzniesiona została w latach 1764 – 1774 w miejscu pierwotnie drewnianej ze środków finansowych gminy oraz częściowo funduszy rodziny Czartoryskich, ówczesnych właścicieli Włodawy. Wymurowana w stylu późnego baroku, pierwotnie jednokondygnacyjna na rzucie prostokąta, w części środkowej podpiwniczona. Zachowały się nieliczne już w Polsce zasadnicze elementy wyposażenia wnętrza. W II-giej połowie XIX w. częściowo przekształcona przez dobudowanie nad przedsionkiem drugiej kondygnacji oraz dwóch narożnych alkierzy.
• Drugim obiektem jest Mała Synagoga pochodząca z końca XVIII wieku, wymurowana z cegły na rzucie prostokąta. Wewnątrz kwadratowa sala męska z przedsionkiem i babińcem ponad nim Po 1939 roku użytkowana jako magazyn i sklep. Remont kapitalny i przebudowę wnętrza zakończono w 1998 roku Wewnątrz zachowała się wnęka na aron ha-kodesz i fragmenty polichromii.
• Bet ha-midrasz (hebr. dom studiów religijnych) jest trzecim zachowanym obiektem. Wymurowany na planie prostokąta, składał się wewnątrz z dwóch pomieszczeń, z których jedno było salą modlitw oraz poddasza. Znaleziona w trakcie remontu tablica fundacyjna datuje budynek na rok 1927 lub 1928. Odrestaurowany w końcu lat 80-tych.

Wszystkie trzy obiekty stanowią zespół budynków Muzeum Pojezierza Łęczyńsko- Włodawskiego od polowy 1983 roku, które posiada i ciągle rozbudowuje dział judaików.

Imprezy:

Festiwal Trzech Kultur
Coroczna trzydniowa impreza przygotowywana jesienią przez Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie tel/fax. +48 82 57 22 178  
www.muzeumwlodawa.pl