Zabytki okolic Chełma – najciekawsze miejscowości i obiekty zabytkowe w okolicach Chełma

CZUŁCZYCE

Miejscowość leżąca na północ od Chełma na terenie gminy Sawin. Jej początki wiążą się z wczesnośredniowieczną osadą i leżącym nad rzeką Uherką grodem (grodzisko zwane „Zamczyskiem” znajduje się na południe od miejscowości). Wzmiankowana w źródłach historycznych z XV w. Prawdopodobnie własność Jana Mężyka z Dąbrowicy, rycerza Władysława Jagiełły (tłumaczył posłów krzyżackich tuż przed bitwą pod Grunwaldem), sekretarza królewskiego i wojewody lwowskiego, zmarłego w 1437 r. Kolejnym właścicielem na mocy przywileju Władysława Warneńczyka z 1441 r. został rycerz Małyszko, zwany z czasem „Czułczyckim”. W wiekach późniejszych Czułczyce były własnością rodu Smoków oraz królewszczyzną, dzierżawioną przez różne rody. W miejscowości znajduje się jeden z najstarszych drewnianych kościołów (p.w. Wszystkich Świętych) na ziemi chełmskiej, pełniący obecnie funkcję kaplicy cmentarnej. Powstał na miejscu wcześniejszych świątyń w 1764 r. Funkcję kaplicy pełni od 1945 r. Jest to budowla konstrukcji zrębowej, oszalowana i wzmocniona lisicami, z nawą na planie kwadratu oraz kruchtą i zakrystią. Obok znajduje się dzwonnica z początków XIX w. Rokokowe wyposażenie świątyni, między innymi ołtarz wykonany prawdopodobnie przez lwowskiego rzeźbiarza Michała Filewicza, częściowo zostało przeniesione do nowego kościoła parafialnego, którego rolę pełni dawna cerkiew prawosławna. Obiekt powstał w 1905 r. w stylu bizantyjsko-ruskim p.w. św. Aleksego (obecnie kościół jest p.w. św. Rocha).

DEPUŁTYCZE

Rozległa miejscowość leżąca na południe od Chełma, wymieniana w źródłach z XV w. Częściowo własność królewska oraz w różnych okresach: Uhrowieckich, Bądzyńskich, Radzymińskich, Bielskich, Zakrzewskich i Fudakowskich. Najcenniejszą budowlą jest drewniany kościół p.w. Wszystkich Świętych, dawna cerkiew greckokatolicka p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego, ufundowana ok. 1774 r. przez sufragana kijowskiego Franciszka Olędzkiego. Funkcję świątyni katolickiej pełni od 1916 r. (parafię erygowano w 1929 r.). Budowla jest konstrukcji zrębowej z kwadratową nawą i trójbocznym prezbiterium. Ołtarz przeniesiony z kościoła w Trzeszczanach (powiat hrubieszowski), późnobarokowy z XVIII w. Obok kościoła drewniana dzwonnica o konstrukcji słupowej z końca XVIII w. oraz pomnik poświęcony powstańcom styczniowym, poległym 5 sierpnia 1863 r. w bitwie pod Depułtyczami. Na południe od kościoła znajdują się pozostałości założenia dworsko-parkowego z zachowanym fragmentem parku. Znajduje się w nim ok. 160 drzew (głównie świerk pospolity, jesion wyniosły i kasztanowiec biały).

DOROHUSK

Miejscowość leżąca nad Bugiem, wymieniana w źródłach ruskich w XIII w., obecnie siedziba gminy. Znajdował się tutaj gród przy przeprawie przez Bug. Często przebywał w nim władca Rusi Halickiej Daniel Romanowicz. W wiekach późniejszych Dorohusk był własnością: Wołczków, Rekutowiczów, Orzechowskich, Gołuchowskich, Suchodolskich i Druckich-Lubeckich. W 1750 r. miejscowość uzyskała przywilej lokacyjny, dzięki staraniom chorążego chełmskiego Michała Maurycego Suchodolskiego. Obecnie podstawą rozwoju Dorohuska jest przejście graniczne z Ukrainą (drogowe i kolejowe). Do najcenniejszych budowli należy usytuowany na nadbużańskiej skarpie późnobarokowy pałac z połowy XVIII w. fundacji Suchodolskich, odbudowany po zniszczeniach wojennych i obecnie użytkowany przez Gminny Ośrodek Kultury i Turystyki oraz Gminną Bibliotekę Publiczną. Jest to budowla na planie prostokąta z dwutraktowym wnętrzem i ośmiobocznym salonem. Nieopodal pałacu znajdują się pozostałości parku pałacowego z ok. 40 drzewami i późnobarokową rzeźbą św. Barbary z XVIII w. Innym zabytkowym obiektem jest kościół parafialny p.w. Matki Boskiej i św. Jana Nepomucena, wybudowany w latach 1905-1909 w stylu neogotyckim, według projektu Stanisława Diehla (Dila).

DUBIENKA

Dawne miasto leżące nad Bugiem, obecnie siedziba gminy, wymieniana w źródłach z XVI w. Własność królewska dzierżawiona m. in. przez Siemieńskich, Leszczyńskich, Potockich, Chołoniewskich. Jako ważny port i ośrodek handlowy lokowana w 1588 r. z inicjatywy wojewody podolskiego i starosty horodelskiego Józefa Siemieńskiego. W rejonie Dubienki 18 lipca 1792 r. miała miejsce zacięta bitwa, w trakcie której oddziały polskie pod dowództwem Tadeusza Kościuszki starły się z wojskami rosyjskimi. Bitwę upamiętnia kopiec w Uchańce, leżącej kilka kilometrów na północ od Dubienki, usypany w 1861 r. w trakcie patriotycznej manifestacji, urządzonej m. in. przez miejscowego lekarza Mikołaja Nieczaja, uczestnika powstania styczniowego, rozstrzelanego przez Rosjan w Krasnymstawie. Wśród obiektów zabytkowych Dubienki wymienia się kościół parafialny p.w. św. Trójcy z 1865 r. oraz cerkiew prawosławną z końca XIX w., wzniesioną w stylu bizantyjsko-ruskim.

KANIE

Duża osada leżąca w gminie Rejowiec Fabryczny, wymieniana w XVI w. Miejsce związane z kultem cudownego obrazu MB Kańskiej, pozostające w posiadaniu: Sienickich, Rzewuskich, Woronieckich i Wojciechowskich. W miejscowości urodził się dominikanin ojciec Jacek Adam Woroniecki, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli filozofii neotomistycznej w Polsce oraz rektor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (w latach 1922-1924). Najcenniejszym obiektem zabytkowym jest późnoklasycystyczny pałac Woronieckich z 1848 r., wybudowany na planie prostokąta. W obiekcie funkcjonuje obecnie Dom Opieki Społecznej. Pałac otacza obszerny park, w którym zachowało się wiele pomnikowych drzew (orzech czarny, lipa drobnolistna, tulipanowiec amerykański, iglicznia trójcierniowa, dąb czerwony) oraz aleja grabowa. Interesujący jest również drewniany kościół parafialny p.w. św. Piotra i Pawła, wybudowany w latach 1937-38 na miejscu dawnej cerkwi unickiej, według projektu inż. Włodzimierza Wojciechowskiego. Budowla o trzech nawach reprezentuje styl, nawiązujący do kościołów góralskich.

KLESZTÓW

Miejscowość leżąca w gminie Żmudź, wymieniana w źródłach w XV w. W następnych wiekach była własnością m. in.: Orzechowskich, Węglińskich, Fudakowskich i Poletyłów. W Klesztowie znajduje się murowany kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP, wybudowany przed 1772 r. z fundacji Węglińskich jako cerkiew unicka, chociaż użytkowany również przez katolików (pełniła rolę świątyni przemiennej, w której odprawiano nabożeństwa unickie i katolickie). Obiekt jest jednonawowy z późnobarokową polichromią Gabriela Sławińskiego. W skład zespołu architektonicznego wchodzi jeszcze dzwonnica, organistówka, przytułek i plebania.

KUMÓW

Bardzo stara miejscowość, leżąca obecnie na terenie gminy Leśniowice, wymieniana w trzynastowiecznych źródłach ruskich jako jeden z głównych grodów obszaru nadbużańskiego. W XIV w. stała się własnością biskupów chełmskich, którzy w Kumowie założyli swoją letnią rezydencję. W 1434 r. biskup Jan Biskupiec erygował parafię kumowską i ufundował drewniany kościół p.w. Nawiedzenia Pańskiego, św. Dominika, Wawrzyńca i Doroty. Obecnie istniejąca świątynia p.w. Narodzenia NMP powstała w latach 1821-24 z inicjatywy biskupa lubelskiego (po przekształceniu biskupstwa chełmskiego w lubelskie) Wojciecha Skarszewskiego. Jednonawowa budowla w stylu klasycystycznym należy do najpiękniejszych w okolicach Chełma. Rozbudowana na początku XX w. posiada dwie kaplice oraz bogate wyposażenie z XVIII w., przeniesione z kościoła św. Andrzeja w Chełmie. W krypcie kościoła pochowany został biskup lubelski Józef Marcelin Dzięcielski, zmarły w Kumowie w 1839 r. Obok kościoła znajduje się dzwonnica i kostnica, a na cmentarzu parafialnym kaplica grobowa Rzewuskich, pochodząca z przełomu XVIII/XIX w. Został w niej pochowany hetman wielki koronny Wacław Rzewuski, działacz polityczny z końca XVIII w., pisarz, właściciel pobliskiego Sielca.

MAZIARNIA STRZELECKA

Miejscowość leżąca w gminie Białopole, w centrum Lasów Strzeleckich, wymieniana w XVII w. Od 1875 r. własność Zamoyskich, którzy w 1903 r. ufundowali tutaj pałacyk myśliwski, zaprojektowany przez Józefa Szymańskiego i przebudowany w latach 1910-11 przez Jana Hellricha. Obecnie obiekt jest użytkowany przez Lasy Państwowe. Pałac otacza park o powierzchni 10 ha

PAWŁÓW

Dawne miasto, leżące obecnie na terenie gminy Rejowiec Fabryczny, wzmiankowane w XIV w. jako osada Łyszcz. Stanowiła część uposażenia biskupstwa chełmskiego. W 1421 r. parafię w Łyszczu erygował biskup Jan Biskupiec. Lokowana pod koniec XV w. z inicjatywy biskupa Pawła z Grabowy (od imienia biskupa powstała nowa nazwa miejscowości). Głównym obiektem zabytkowym Pawłowa jest kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela, wybudowany na miejscu wcześniejszych świątyń w latach 1909-12 w stylu neogotyckim. Projekt pawłowskiego kościoła stworzył wybitny architekt Stefan Szyller, jednak jego koncepcja nie została zrealizowana z powodu znacznych kosztów. Ostatecznie świątynię wybudowano według planu architekta powiatowego Stanisława Diehla. Kościół posiada wyposażenie z XVIII w. W Pawłowie znajduje się jeszcze organistówka z XIX w oraz kapliczka z rzeźbą św. Jana Nepomucena. Na zachód od miejscowości, w okolicach Kaniego, znajduje się wczesnośredniowieczne grodzisko, określane mianem „Szwedzkich Okopów”.

PODGÓRZE

Miejscowość leżąca na zachód od Chełma, nieopodal Stołpia, funkcjonująca do XX w. pod nazwą Spas. W średniowieczu istniał tutaj prawosławny monastyr p.w. św. Spasa (wzmiankowany w XV w.). Powstałą wtedy niewielką świątynię rozbudowano w XVII w. Od 1924 r. pełni funkcję kościoła katolickiego p.w. Chrystusa Pana Zbawiciela. Obiekt jest murowany, umocniony szkarpami, z osiemnastowiecznym ołtarzem. Obok świątyni znajduje się bizantyjsko-ruska dzwonnica z początków XX w.

REJOWIEC

Jedno z dawnych miast ziemi chełmskiej, leżące obecnie w powiecie krasnostawskim, lokowane w 1547 r. z inicjatywy wybitnego pisarza polskiego Mikołaja Reja na gruntach wsi Kobyle. W wiekach późniejszych była własnością: Rzewuskich, Zaleskich, Ossolińskich, Łubieńskich, Woronieckich i Budnych. Najciekawszym zabytkiem miejscowości jest klasycystyczny zespół pałacowy Ossolińskich z pierwszej połowy XIX w., złożony z piętrowego korpusu głównego i skośnie ustawionych parterowych skrzydeł. Dzięki ozdobnej elewacji i częściowo zachowanemu wystrojowi należy do najpiękniejszych obiektów pałacowych regionu. Obecnie jest użytkowany przez Wojewódzki Ośrodek Doradztwa Rolniczego. Ponadto w Rejowcu znajduje się neogotycki kościół parafialny p.w. św. Jozefata z 1906-07 r. oraz greckokatolicka cerkiew p.w. św. Michała Archanioła, wybudowana ok. 1796 r. w stylu klasycystycznym.

REJOWIEC FABRYCZNY

Miasto i siedziba gminy, powstałe na gruntach wsi Stajne, dzięki wybudowaniu stacji kolejowej Rejowiec pod koniec XIX w. oraz Cementowni „Firley” w 1924 r. W 1962 r. otrzymało status miasta, dzięki rozbudowie zakładu i osiedla fabrycznego. Obecnie Rejowiec Fabryczny liczy ok. 5 tysięcy mieszkańców. Istnieje tutaj zespół pałacowo-parkowy Morawskich z końca XIX w., obecnie siedziba Miejskiego Ośrodka Kultury „Dworek”. Pałac otacza park, w którym zachowało się ponad tysiąc drzew na powierzchni 3,4 ha. Przy drodze do Pawłowa znajduje się kurhan wczesnośredniowieczny, zwany „Szwedzką Mogiłą”. 

SAWIN

Duża miejscowość leżąca na północ od Chełma nad dopływem Uherki Lepietuchą, obecnie siedziba gminy. Wymieniana w XIV w. jako własność kościoła parafialnego w Chełmie, a następnie biskupów chełmskich. Lokowana pod koniec XV w. z inicjatywy biskupa Macieja ze Starej Łomży. Później lokację kilkakrotnie potwierdzano (1506, 1537) z powodu zniszczeń, spowodowanych najazdami tatarskimi. W 1839 r. miasto przeszło na własność władz rosyjskich, a po powstaniu styczniowym Sawin został pozbawiony praw miejskich. Najciekawszym obiektem jest późnobarokowy kościół p.w. Przemienienia Pańskiego, wybudowany w latach 1731-40 z fundacji Barbary z Podowskich Dłużewskiej, kasztelanowej chełmskiej i jej syna Stanisława, na miejscu wcześniej istniejących świątyń. Budowla jest murowana z prostokątną nawą i wyposażeniem z XVIII w. W skład zespołu kościelnego wchodzi jeszcze dzwonnica bramna (interesujący przykład połączenia bramy z dzwonnicą) oraz kostnica i dawny szpital z XVIII w. wzniesiony z fundacji proboszcza Józefa Suchockiego. Ponadto w Sawinie znajduje się budynek szkoły z 1903-1905 r., neogotycka kapliczka przydrożna z 1905 r. z figurą św. Jana Nepomucena oraz pozostałości cmentarza żydowskiego. 

SREBRZYSZCZE

Miejscowość na terenie gminy Chełm, leżąca na północny wschód od miasta. Pierwotnie nosząca nazwę Serebryszcze. Wzmiankowana w XV w. jako gniazdo rodowe Serebryskich. W wiekach późniejszych w posiadaniu Krasińskich, Łopuskich i Lechnickich. Znajduje się tutaj barokowy pałac z końca XVII w., przebudowany w kolejnym wieku przez Józefa Łopuskiego, prawdopodobnie według projektu Pawła Fontany. Obecnie pałac jest użytkowany przez szkołę podstawową. Jest to budowla murowana na planie prostokąta w otoczeniu osiemnastowiecznego parku w typie ogrodu włoskiego. Na powierzchni ponad 5 ha zachowało się prawie 500 starych drzew oraz aleja morwowa. 

SIEDLISZCZE

Leżąca na zachód od Chełma duża miejscowość, obecnie siedziba gminy, wzmiankowana w XIV w. W przeszłości była własnością: Smoków, Korybutów, Rzewuskich i Węglińskich. Lokowana w 1760 r. przez Wojciecha Węglińskiego. W XVIII w. stacjonowała w Siedliszczu chorągiew husarska, na potrzeby której powstały obszerne zabudowania. Elementy rynsztunku husarzy z Siedliszcza znajdują się obecnie w kilku muzeach polskich. Najciekawszym obiektem jest późnobarokowy dwór, wzniesiony ok. 1760 r. i przebudowany w XX w. Jest to obiekt drewniany o konstrukcji zrębowej i otynkowany. W okresie powstania styczniowego w budynku funkcjonował szpital powstańczy. Dwór otacza park o powierzchni 1 ha, w którym zachowało się ok. 200 drzew.

SIELEC

Miejscowość leżąca na terenie gminy Leśniowice, nieopodal Kumowa. Wymieniana w XV w. jako siedziba Smoków, a w późniejszym okresie: Uhrowieckich, Daniłowiczów i Rzewuskich. W centrum miejscowości znajdują się jedyne w powiecie pozostałości renesansowego zamku, wybudowanego pod koniec XVI w. prawdopodobnie przez Mikołaja Uhrowieckiego, starostę chełmskiego. Obiekt został zniszczony w 1678 r. w wyniku wybuchu prochów. Obecnie zachowały się fragmenty muru kurtynowego oraz poważnie sfatygowana basteja o średnicy 18,7 m. Na obszarze zamku znajduje się jeszcze murowany dwór Rzewuskich z drugiej połowy XIX w., użytkowany obecnie przez szkołę podstawową. W rozległym parku znajduje się ok. 250 drzew oraz zabytkowa figura Matki Boskiej Assunty z połowy XVII w.

STOŁPIE

Bardzo stara miejscowość, wymieniana w źródłach ruskich z XIII w. jako jeden z grodów terenów nadbużańskich, leżąca obecnie przy drodze Chełm-Lublin. Znajduje się tutaj najbardziej tajemniczy obiekt zabytkowy na ziemi chełmskiej. Jest nim kamienna wieża, datowana według ostatnich badań na XII w. Wzniesiona na planie czworoboku o wymiarach 6,9 na 5,7 m, prawdopodobnie użytkowana w celach sakralnych. Świadczyć o tym może piąta kondygnacja, pełniąca według ustaleń historyków rolę kaplicy. Wieżę pierwotnie otaczały umocnienia ziemno-drewniane i przypuszczalnie była przeznaczona dla niewielkiej wspólnoty religijnej. Z powodu stanu zachowania oraz niejasnego pochodzenia należy do najcenniejszych budowli wschodniej Polski.

ŚWIERŻE

Miejscowość nad Bugiem, leżąca w gminie Dorohusk. Lokowana przed 1443 r. przez starostę chełmskiego Piotra Wołczka Rokutowicza na mocy przywileju Władysława Warneńczyka. W tym samym czasie utworzono również parafię rzymskokatolicką, która należy do najstarszych na ziemi chełmskiej. W wiekach późniejszych własność: Jełowieckich, Olędzkich, Rulikowskich, Orsettich i Tarnowskich. Istniejący obecnie kościół p.w. świętych Piotra i Pawła powstał w latach 1905-09. Wcześniejsze drewniane świątynie uległy zniszczeniu i już w połowie XIX w. mieszkańcy Świerż rozpoczęli starania o wybudowanie nowego kościoła. Niestety brak przychylności władz rosyjskich sprawił, że parafianie w pewnym okresie musieli korzystać z przebudowanej na kaplicę stodoły oraz przenieść nabożeństwa do pobliskiego Żalina. Dopiero na początku XX w. po złagodzeniu polityki rosyjskiej wobec katolików wybudowano obecnie istniejący kościół, głównie dzięki ofiarności ówczesnej właścicielki miejscowości Marii z Jełowieckich Orsetti. Obiekt wzniesiono w stylu neogotyckim według projektu Józefa Piusa Dziekońskiego. Jest to budowla trójnawowa z wieżą frontową, zwieńczoną ostrosłupową iglicą oraz wyposażeniem głównie z XVIII w. Nieopodal kościoła znajdują się pozostałości założenia pałacowo-parkowego. Niestety istniejący jeszcze w okresie międzywojennym pałac uległ zniszczeniu, jednak w stosunkowo dobrym stanie jest rozległy park o powierzchni 10 ha, uznawany za jeden z najpiękniejszych w regionie. Obok licznych drzew pomnikowych (dęby, jesiony) w parku występują rzadkie gatunki (iglicznia trójcierniowa i tulipanowiec amerykański) oraz zachowała się urokliwa aleja grabowa. 

WOJSŁAWICE

Siedziba gminy położonej w południowej części powiatu, wymieniana w XV w. Ok. 1440 r. lokowana przez Jana Ligęzę Czyżowskiego, kasztelana krakowskiego. W wiekach późniejszych własność m. in.: Tyszkiewiczów, Czarnieckich, Potockich i Poletyłów. W przeszłości ważny ośrodek handlu oraz znaczne skupisko ludności żydowskiej.

Wśród budowli zabytkowych najstarszym obiektem jest późnorenesansowy kościół parafialny p.w. Michała Archanioła, wzniesiony w latach 1595-1608 r. na miejscu wcześniej istniejących świątyń. Przebudowany w stylu barokowym w XVII w. według projektu Jana Michała Linka. Budowla jest murowana z nawą na planie prostokąta z dobudowanymi do prezbiterium kaplicami. Wyposażenie pochodzi głównie z XVIII w. Obok kościoła znajduje się dzwonnica z XVIII w. i dziewiętnastowieczna plebania. Drugim cennym obiektem jest unicka cerkiew p.w. św. Eliasza Proroka, wzniesiona przed 1774 r. z fundacji Marianny z Daniłowiczów Potockiej w stylu barokowym. Przy budowli znajduje się dzwonnica z XIX w. Pozostałością po społeczności żydowskiej jest murowana synagoga z ok. 1894 r., użytkowana obecnie przez bibliotekę. Niezwykle ciekawe budowle znajdują się przy drogach wjazdowych do miejscowości. Są to kapliczki przydrożne z 1762 r., ufundowane przez Mariannę Potocką (św. Barbary, św. Jana Nepomucena, św. Floriana, św. Michała Archanioła i św. Tekli). 

ŻMUDŹ

Miejscowość położona na południowy wschód od Chełma, obecnie siedziba gminy. Wzmiankowana w XV w. jako wieś należąca do starostwa chełmskiego. Najcenniejszym obiektem jest drewniany kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Pańskiego, dawna cerkiew unicka fundacji starosty lubelskiego Jana Zamoyskiego z ok. 1753 r. Po II wojnie światowej świątynia została przejęta przez katolików, a w 1984 r. utworzono samodzielną parafię. Obiekt jest konstrukcji zrębowej z prostokątną nawą i wyposażeniem z XVIII i XIX w. Obok świątyni stoi osiemnastowieczna dzwonnica konstrukcji słupowej z dzwonem z 1643 r. W południowej części miejscowości znajdują się jeszcze pozostałości zabudowań folwarcznych z przełomu XVIII i XIX w. (rządcówka, gorzelnia, budynki gospodarcze).